ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथाऽसुरः।
गान्धर्वोराक्षश्चैव पैशाचश्चाष्टमोऽधमः।। मनुस्मृति 3/21
अर्थात् ब्राह्म, दैव, आर्ष, प्राजापत्य, आसुर, गन्धर्व, राक्षस, पैशाच ये विवाह आठ प्रकार के होते हैं। गान्धर्वोराक्षश्चैव पैशाचश्चाष्टमोऽधमः।। मनुस्मृति 3/21
महर्षि मनु द्वारा वर्णित विवाह पद्धतियां इस प्रकार हैं-
चतुर्णामपि वर्णानां प्रेत्य चेह हिताहितान |
अश्ताविमान्स मासेन सत्रीविवाहान्निबोधत ||
ब्राह्म अथवा स्वयंवर विवाह
आच्छाद्य चार्चयित्वा च श्रुतिशीलवते स्वयंआहूय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्म: प्रकीर्तित:
दैव विवाह
यज्ञे तु वितते सम्यगृत्विजे कर्म कुर्वते
अलं कृत्य सुतादानं दैवं धर्मं प्रचक्षते
विस्तृत यज्ञ में बड़े बड़े विद्वानों का वरण कर उसमे कर्म करने वाले विद्वान् को वस्त्र आभूषण आदि से कन्या को सुशोभित करके देना 'दैव विवाह' कहा जाता हैविशेष टिप्पणी - ऋत्विक शब्द का अर्थ प्रसंग के अनुकूल किया जाता है और यहाँ प्रसंग के अनुसार विवाह के लिए आए सभी विद्वानों से है न कि केवल ब्राह्मणों के लिए
आर्ष विवाह
एकं गोमिथुनं द्वे वा वरादादाय धर्मत:
कन्या प्रदानं विधिवदार्षो धर्म: स उच्यते
जो वर से धर्म अनुसार एक गाय बैल का जोड़ा अथवा दो जोड़े लेकर विधि अनुसार कन्या का दान करना है वह आर्ष विवाह कहा जाता है
प्राजापत्य विवाह
सहोभौ चरतां धर्ममिति वाचानुभाष्य चकन्याप्रदानमभ्यचर्य प्राजापत्यो विधि: स्मृत:
आसुर विवाह
ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्त्वा कन्यायै चैव शक्तितः।कन्याप्रदानं स्वाच्छन्द्यासुरो धर्म उच्यते ।।
गान्धर्व विवाह
इच्छयाअन्योन्यसन्योग: कन्यायाश्च यरस्य च। गान्धर्व: स तू विज्ञेयी मैथुन्य: कामसंभव: ।।
राक्षस विवाह
हत्वा छित्त्वा च भित्त्वा च क्रोशन्तीं रुदतीं गृहात। प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते।।
पिशाच विवाह
सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति ।स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचश्चाष्टमोअधम: ।।
प्रथम चार विवाह उत्तम हैं
ब्राह्मादिषु विवाहेषु च्तुष् र्वेवानुपूर्वशः।
ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमता ॥
ब्रह्म, दैव, आर्ष तथा प्राजापत्य ; इन चार विवाहों में पाणिग्रहण किए हुए स्त्री पुरुषों से जो सन्तान उत्पन्न होती है वह वेदादि विद्या से तेजस्वी, आप्त पुरुषों के संगति से अत्युत्त्म होती है।
रूपसत्तवोवुणोपेता धनवन्तो यशस्विनः।
पर्याप्तभोगा धर्मिष्ठा जीवन्ति च शतं समाः॥
वे सन्तानें सुन्दर रूप, बल - पराक्रम, शुद्ध बुद्धि आदि उत्तम गुणों से युक्त, बहुधन युक्त, कीर्तिमान और पूर्ण भोग के भोक्ता धर्मात्मा हो कर सौ वर्ष तक जीते हैं।अन्य चार विवाह अधम अथवा निंदनीय हैं
इतरेषु तु शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः।
जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषः सुताः॥
उपरोक्त चार विवाहों से इतर जो अन्य चार - असुर, गंधर्व, राक्षस और पैशाच विवाह हैं, इन चार दुष्ट विवाहों से उत्पन्न हुए संतान निन्दित कर्मकर्ता, मिथ्यावादी, वेद धर्म के द्वेषी अत्यंत नीच स्वभाव वाले होते हैं ।Share:
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें